De rivier van Herakleitos
Wijsbegeerte, zei Bertrand Russell, is een hardnekkige poging om zo helder en redelijk mogelijk te denken. De rivier van Herakleitos bespreekt de geschiedenis van de westerse wijsbegeerte met Russells omschrijving als rode draad. Plato, Aristoteles, Descartes, Spinoza, Popper, Rorty en vele anderen passeren de revue en worden in hun context geplaatst. Bovenal maken de auteurs duidelijk welke problemen deze filosofen bezighielden en hoe ze die probeerden op te lossen.
De ontwikkeling van de experimentele methode in de zeventiende eeuw maakte het mogelijk om veel wijsgerige problemen wetenschappelijk aan te pakken. Dat betekende niet dat de wijsbegeerte overbodig werd. Tot vandaag zijn er talloze problemen van ethische, politieke en kennistheoretische aard, waarvan men niet weet hoe men ze strikt wetenschappelijk kan oplossen. Sommigen leiden hieruit af dat onze antwoorden steeds relatief zijn. Maar het behoort net tot de taak van de filosofie op zoek te gaan naar een rationele en objectieve aanpak, ondanks het gebrek aan een wetenschappelijke methode. Tegelijk moet het wijsgerig onderzoek aantonen hoe drogredenen ontstaan, hoe kennis soms verkeerd of onvoldoende gefundeerd wordt en hoe men tot onterechte conclusies komt en verkeerde verbanden legt.
De rivier van Herakleitos beschrijft, op eigenzinnige wijze, hoe de grootste filosofen dat deden en daarbij vaak gebruikmaakten van, of zich spiegelden aan, de wiskunde en wetenschappen van hun tijd.
De auteurs zijn beiden hedendaagse toonaangevende filosofen.
Johan Braeckman studeerde wijsbegeerte aan de Universiteit Gent en menselijke ecologie aan de Vrije Universiteit Brussel. In 1993-1994 studeerde hij Environmental History en Human Ecology aan de Universiteit van Californië - Santa Barbara. In 1997 promoveerde hij tot doctor in de wijsbegeerte aan de Universiteit Gent, met Etienne Vermeerch als promotor. Vanaf 1998 is hij als hoogleraar verbonden aan de vakgroep Wijsbegeerte & Moraalwetenschap, Universiteit Gent. Zijn vakgebied is de wijsgerige antropologie. Zijn onderzoek spitst zich toe op de wijsgerige problemen verbonden aan de levenswetenschappen, in het bijzonder de evolutietheorie en de neurowetenschappen.
Etienne Vermeersch is filosoof, ethicus, klassiek filoloog, scepticus en opiniemaker. Hij bekleedt de functie van emeritus-hoogleraar en emeritus ere-vicerector aan de Universiteit Gent. Hij was ondermeer lid van de Vlaamse Raad voor Wetenschapsbeleid en van het Vlaams Interuniversitair Instituut voor Biotechnologie, van de Milieu- en Natuurraad van Vlaanderen en van de Federale Raad voor Wetenschapsbeleid.
Hun ‘geschiedenis van de filosofie’ ligt vandaag voor studenten ter tafel in onder meer de faculteiten literatuur, filosofie en psychologie. Vermeersch en Braeckman definiëren de filosofie als de studie van die problemen waarvoor nog geen wetenschappelijke oplossing bestaat.
In dit reusachtige werk confronteren ze de lezer met wijsgerige problemen van het verleden en van het heden, met als bedoeling bij de lezer een persoonlijke kritische reflectie te ontwikkelen. Hierbij stellen ze spontane inzichten in vraag en doen ze afstand van het redelijke denken, van de rationele argumentatie. Wijsbegeerte definiëren ze immers als een wetenschap erop gericht om tot systematische en betrouwbare kennis te komen. Richtinggevend hierbij zijn in de eerste plaats de exacte wetenschappen: de natuurwetenschap en de wiskunde. De inzichten vanuit wetenschappelijke ontwikkelingen zijn dan ook het credo, de rode draad doorheen hun praktijk en denkwerk.
In 10 hoofdstukken bieden de auteurs een overzicht van -voornamelijk de westerse- geschiedenis van de filosofie. Ze spitten ten volle het westerse denken uit, dat zijn pijlers vindt in de Oudheid en de Middeleeuwen dat met het ontstaan van de natuurwetenschappen en een nieuw wereldbeeld tot de wording van de moderne filosofie heeft geleid en mede ons hedendaagse denken en handelen bepaalt. Ze rekenen hierbij ook duidelijk af met de grote wereldgodsdiensten, waartoe ook het christendom behoort, en dewelke een nefaste invloed hebben betekend op onze culturele ontwikkeling.
Studenten aan onze universiteiten krijgen met dit boek een indrukwekkende encyclopedische studie aangeboden. De auteurs stellen ongeveer 600 richtingaangevende filosofen in hun tijds- en denkkader voor. Bij velen noteerden de schrijvers ook een persoonlijke kritische noot of waardering. Zo geven ze duiding aan hun soms eigenzinnige interpretatie of beoordeling.
De verwijzing in de boektitel naar Herakleitos is sprekend voor het hele werk. Volgens Herakleitos, een Griekse wijsheer die ca. 500 jaar voor onze tijdsrekening heeft geleefd, kunnen we geen tweemaal dezelfde rivier instappen en toch kunnen we tweemaal dezelfde rivier instappen: het water is nooit hetzelfde, de bedding wel. Zo stellen de auteurs in hun inleiding tot het boek: ‘heeft ook de rivier van de westerse wijsbegeerte in de loop van de eeuwen een groot aantal denkbeelden en denksystemen voorbij laten stromen, maar de bedding, de verwondering om wat men niet begreep en de hunker naar oplossingen is steeds dezelfde gebleven’.
Koen Elsen