Het boek der gelijkenissen
Het is 1949, hartj
e zomer. De verteller, ‘hij’, is een jongen van vijftien jaar die eenzaam en onzeker opgroeit met een streng religieuze moeder. Een buurvrouw, de vijftigjarige alleenstaande Ellen, lokt hem haar keuken in. De ontmoeting eindigt in een vrijpartij die door de jongen als bevrijdend wordt ervaren. De jongen wordt man. Hij vertrekt naar Kopenhagen en Parijs, een zelfverkozen ballingschap, en begint een ander leven met een nieuwe echtgenote, nieuwe liefdes en veel drank.
Enquist verweeft in deze liefdesroman op ingenieuze wijze gebeurtenissen uit zijn eigen leven met die van dit bijzondere ‘hij-personage’. Er komen verschillende gelijkenissen aan bod, en in het verhaal sijpelen steeds twijfel en angst voor het verdwijnen en het vergeten door.
In zijn memorabele roman Rituelen (1980) schrijft de 47-jarige Cees Nooteboom de meest geciteerde zin uit zijn dan al omvangrijke oeuvre: 'Herinnering is als een hond die gaat liggen waar hij wil'. Het geheugen lijkt immers meer op een pakhuis waarin willekeurig gevulde kartonnen dozen schots en scheef door elkaar staan dan op een secuur geordend archief. Ruik een bepaalde geur en een willekeurige gebeurtenis komt uit de mist van het verleden tevoorschijn. Hoor een bepaald geluid en je gedachten staan stil bij iets wat jaren geleden voorviel. Enkel in autobiografieën verloopt het terugkijken naar vroeger volgens de systematiek van de chronologie, een uitzondering daargelaten.
Toen de Zweedse schrijver Per Olov Enquist in zijn memoires Een ander leven bekende dat hij zijn eigen ervaringen meermaals in zijn romans had verwerkt, wierp dat niet alleen een ander licht op die boeken, maar ook op de schrijver zelf. Wat was waarheid en wat was Dichtung? Hoe betrouwbaar waren die herinneringen, hoe waarachtig en wat was er precies opgepoetst? Het maakte van Enquists romans, boeken die door de ogenschijnlijk losse vertelstijl een volstrekt eigen teneur hebben, enigmatische maar tegelijk ook ietwat afstandelijke literatuur. Afstandelijk omdat het hoofdpersonage bij Enquist doorgaans met ‘hij’ wordt aangeduid. Ook als dat volgens de lezer gevoelsmatig een ‘ik’ zou moeten zijn.
In Het boek der gelijkenissen. Een liefdesverhaal wijkt Enquist niet af van die methodiek. De hoofdpersoon, de naamloze ‘hij’, een schrijver op gevorderde leeftijd, kijkt terug op zijn jeugd en dan vooral naar hoe hij als 15-jarige jongen in de liefde werd ingewijd door een 40-jarige vrouw. Het blijkt een gebeurtenis te zijn die de streng-religieus opgevoede protagonist, die als kind opgroeide in een wereld waarin hel en verdoemenis met hardvochtige hand over de mensheid regeerden, op het pad zet van een moeizame strijd met zijn frustraties en de daaruit voortvloeiende complexen die het leven nog lastiger maken dan het voor sommigen in wezen al is: “Het was het enige moment waarin je onbeschermd kon zijn zonder dat je bang was.” Kinderen betalen helaas maar al te vaak een zware tol voor de overtuiging van hun ouders. Een tol die ze soms levenslang moeten blijven betalen.
Een tweede draad in de roman is een door zijn moeder uit het vuur gered blocnote met gedichten die de vader van de hoofdpersoon voor haar schreef, waarbij acht verdwenen pagina’s de meeste aandacht opeisen. Ze leiden tot heel wat gespeculeer bij de verteller. Zou de inhoud van die verdwenen gedichten misschien erotisch getint zijn geweest? Zou zijn moeder zich te hard gegeneerd hebben voor de hulde van haar man aan de lichamelijke kant van de liefde? Wat zouden die uitgescheurde pagina’s verbergen? Dit thema leidt in Enquists handen tot een prachtige hommage aan de zinnelijke en geestelijke liefde waarbij de herinneringen van verteller zich gedragen als de hond waar Nooteboom naar verwijst.
Die eigenmachtigheid van het geheugen, het gebrek aan een dwingende structuur die de lezer bij de hand neemt en hem of haar naar het eind van het verhaal leidt, maakt van Het boek der gelijkenissen een soms grillig dan weer vloeiend verlopende roman die de nodige inspanning van de lezer vereist. Ook de niet alledaagse schrijfstijl van Enquist – de tekst wemelt van de uitroep- en vraagtekens die hun nut overigens geleidelijk aan duidelijk maken – doet meer dan eens een beroep op de inlevingskracht én de vasthoudendheid van diezelfde lezer. Degene die bereid is die al bij al toch bescheiden moeite te doen, denk veeleer aan een inspannende maar deugddoende mentale wandeling dan een zware klim naar een bergtop, zal vrij snel ontdekken dat dit niet-alledaagse liefdesverhaal er een is om nog heel lang te koesteren en nog geregeld in terug te bladeren.
Martin Overheul