Het tumult van de tijd
Wat laten we achter aan het eind van ons leven? Wat hebben we wérkelijk bijgedragen, los van onze artistieke of intellectuele prestaties? En welke prijs hebben we daarvoor moeten betalen? Dit zijn de vragen die steeds terugkomen in het werk van Julian Barnes, of het nou om zijn doorbraakroman Flauberts papegaai gaat, of om zijn moderne klassieker Alsof het voorbij is. In Het tumult van de tijd, misschien wel zijn meest diepgaande werk tot nu toe, verkent Barnes deze thema’s opnieuw – nu via de fictionele biografie van een van de grootste componisten van de twintigste eeuw, Dmitri Sjostakovitsj.
Het had niet veel gescheeld of Sjostakovitsj was ten prooi gevallen aan Stalin. Bijna zijn hele werkzame leven leefde hij in de angst opgepakt te worden, of op zijn minst uit zijn beroep te worden gezet. Alleen door bepaalde compromissen aan te gaan kon hij overleven, en doorgaan met het maken van muziek. Maartegen welke innerlijke prijs?
Het tumult van de tijd is een nieuw hoogtepunt in het toch al indrukwekkende oeuvre van een van de grootste auteurs van onze tijd.
“Een moeizame schoonheid,” lijkt mij nog het meest toepasselijk nadat ik deze fictionele biografie van Sjostakovitsch dichtklapte. Moeizaam omdat ik nu eenmaal geen klassieke muziekkenner ben en dusdanig ook niet vertrouwd ben met deze verguisde en bejubelde componist. Ook de eerder gecompliceerde schrijfstructuur doorheen drie tijdsperiodes Lenin-Stalin-Chroestjov maakt het er niet makkelijker op maar Barnes mag wel wat eisen van zijn lezers. Hij geeft er genoeg voor terug, meer dan genoeg.
Het boek start met:
‘Een van het horen
Een van het herinneren
En een van het drinken.’
Een Russische volkswijsje die aangeeft dat je wodka altijd met drie moet drinken. Deze introductie van nauwelijks twee geschreven pagina’s over twee reizigers en een bedelaar die wodka drinken stuwt je meteen in een naargeestige sfeer, typerend voor het hele verhaal. Abrupt stoppend en overgaand in een weergaloos deel van een man die met zijn valies in de hal van zijn appartement de hele nacht staat te wachten voel je dat deze intro nog gaat weerkeren. Maar eerst geraak je zelf verward door de gestage gedachtegang van deze wachtende man. Hij wacht in de wetenschap dat hij mogelijks kan opgepakt worden door ‘de macht.’ Blijkbaar heeft dit onder het Stalin-regime bestaan, mannen die wouden voorkomen dat hun naasten zagen dat ze opgepakt werden. Je kruipt in de huid van deze wachtende man, Sjostakovitsch en leert hem kennen. Een angstig man in een naargeestige omgeving voortdurend op zijn hoede en waakzaam. Muziek is zijn leven en dat wil hij kost wat behouden anders heeft het geen zin. En dat is niet eenvoudig in een regime waar niks is wat het lijkt. Via zijn gedachten, zijn eigen levensoverpeinzingen krijg je stilaan zicht op het leven van deze componist, uiteraard zoals Barnes zelf aangeeft fictioneel. Barnes maakt die fictionele aanwijzingen gaandeweg functioneel om echt hét gevoel van onveiligheid te creëren. Dit kruipt alsmaar dieper onder je vel met als hoogtepunt de uitnodiging van de USA om aldaar voordracht te geven. Hij schrijft ze niet, hij moet ze gewoon uitspreken, een dubieuze balans tussen laf verraad en zelfbehoud.
Uiteindelijk blijft hij standhouden, vereenzaamd, wazig in zijn eigen leven en ja, de intro komt inderdaad terug. Eeen volkswijsje.
‘Machtig’ boek
Jan Stevens