Jakob von Gunten

‘Je leert hier heel weinig, er zijn onvoldoende leerkrachten, en wij jongens van het Instituut Benjamenta zullen het tot niets brengen, d.w.z. dat we allemaal in ons latere leven iets heel kleins en ondergeschikts zullen zijn.’ Zo begint Jakob von Gunten, alom beschouwd als de beste roman uit het rijke oeuvre van Robert Walser. Het is het tragikomische verhaal over de moeizame schooltijd van de jonge, oneerbiedige Jakob, telg uit een nobel geslacht, die besluit weg te lopen van huis om een opleiding tot butler te gaan volgen op het Instituut Benjamenta. Jakob von Gunten is een parel van compromisloze originaliteit, verontrustende humor en stilistische brille.

Het komt weleens voor dat op de boekenkaft er een aanprijzing te lezen valt van een doorgaans respectabele auteur. In dit specifieke geval gaat het om Nobelprijswinnaar J.M. Coetzee, de schrijver die een dezer dagen 'De Schooldagen van Jezus' uitbrengt en zich in The New York Review Of Books eerder al lovend over het werk van Walser uitsprak. In dat geval schitteren mijn ogen. En ben ik vooral erg benieuwd.
Laat ik beginnen bij de in Biel geboren Walser zelf. Een duitstalige, Zwitserse schrijver die eerst een acteurscarrière ambieerde maar later vooral bekendheid verwierf met romans en kortverhalen. Naar het einde van zijn schrijversloopbaan kwam hij in de psychiatrie terecht.
 Iemand die erg graag de natuur in trok, om er urenlange wandelingen te maken. En dus is het niet erg vreemd dat hij ook een van zijn hoofdwerken naar die activiteit vernoemt. 'De Wandeling', ook uitgegeven bij Lebowski, is een korte novelle waarin de auteur in een tergend traag tempo allerhande details van een wandeling beschrijft. De wandelaar, die net als Walser zelf aan schrijfdrang en wandeldrift lijdt, deelt zijn impressies in de vorm van vaak onsamenhangende gedachten en neemt de lezer zo mee tijdens zijn wandeling. Zo ontmoet hij de meest vreemde figuren (actrices, zangeressen) en passeert hij onder meer langs boekhandels.
Het trage tempo is misschien wel het kenmerk van Walser, want ook 'Jakob Van Gunten' munt zeker niet uit in snelheid. In ruil krijgt de lezer wel een literair hoogstaande uitdieping met aandacht voor precisie en detail. En net dat is wat een auteur als Coetzee wellicht fascineert en aanspreekt.
Een ander kenmerk is het beschavingsideaal dat Walser naar voren schuift. Dat laat zich onder meer illustreren in de pedagogische visie van de auteur. Net als het hoofdpersonage Jakob heeft Walser zelf op een school voor dienstplichtigen gezeten. Jakob leert op het Benjamenta instituut vooral onderdanigheid na een vlucht uit de familiale sfeer en leert gaandeweg ook zijn studerende collega's beter begrijpen. Van Gunten conformeert aan de buitenkant, maar innerlijk is hij niet volledig overtuigd en rebelleert hij. Al vindt die rebelsheid helaas geen echte uitweg, tenzij op papier. Een erg mooi moment komt er als Van Gunten een brief schrijft aan het opleidingshoofd en fijntjes stelt dat hij zijn weg in de échte wereld wel zal vinden, als de tijd daarvoor gekomen is. Het leven zal hem opvoeden, de rol van het instituut Benjamenta is daarom ook te restrictief.
Als personage is Jakob Van Gunten, waarin echo's opduiken van Don Quichote en Kafka, net daarom ook iemand die je echt bijblijft.  Hij droomt van een vrij leven, maar blijft helaas steken in de onderworpenheid.
'Jakob Van Gunten' stelt expliciet de vraag naar slow reading. Je moet er als lezer dus echt je tijd voor willen en kunnen nemen. Een erg knappe roman die zeker aan te raden is voor fans van Coetzee.
Walser stierf in tragische, armoedige omstandigheden. Hij viel op 78 jarige leeftijd op een sneeuwvolle kerstdag ('56) in Herisau dood neer en werd door spelende kinderen gevonden.
Philippe De Cleen