De bekentenis van de leeuwin

Als de zus van Mariamar Mpepe gedood wordt door leeuwen, sluit haar vader de jonge vrouw op in zijn huis. Met alleen de geest van haar zus als gezelschap droomt ze ervan te ontsnappen aan haar geboortedorp Kulumani, en verlangt ze naar het weerzien met de man die haar jaren geleden in de steek liet.
Arcanjo Baleiro moet de inwoners van Kulumani beschermen tegen de bloeddorstige leeuwen, maar geleidelijk groeit het vermoeden van de ingehuurde scherpschutter dat de grootste dreiging binnen het dorp ligt, niet erbuiten. In een vergeten uithoek van Afrika waar het bijgeloof hoogtij viert, vervagen de grenzen tussen mens en dier en gaat geweld meedogenloos een eigen leven leiden.

“God was ooit een vrouw. Voordat Zij zichzelf uit Haar schepping verbande en nog niet Nungu heette, de Huidige Heerser over het Heelal, leek ze op alle moeders van de wereld. In die andere tijd spraken we allemaal dezelfde taal van de zeeën, de aarde en de hemelen. Mijn opa zegt dat dat rijk al lang geleden ten onder is gegaan. Maar ergens in ons leeft nog een herinnering aan dat verre tijdperk.” Met die wonderlijke en tegelijk intrigerende zinnen opent de Mozambikaanse schrijver Mia (António Emílio Leite) Couto zijn roman ‘De bekentenis van de leeuwin’, die origineel in 2012 verscheen als ‘A confissão da leoa’ en bevestigde dat hij een van de opmerkelijkste schrijvers van zijn continent is.
In ’De bekentenis van de leeuwin’ speelt Couto een geraffineerd spel met werkelijkheid en droomwereld. Hij doet dat met zoveel fijnzinnigheid dat het op een bepaald moment lijkt alsof ook zijn (hoofd)personages niet goed meer weten of wat zij meemaken nu écht is of hersenspinsel. Daarin schuilt meteen een deel van de kracht van dit boek. Ook de enscenering, Kulumani, een stoffig en benauwend Afrikaanse dorp ergens in een vergeetput, speelt een belangrijke rol in het verhaal. Want het is die kleingeestige maar evenzeer mystieke wereld die het leven bepaalt van Mariamar Mpepe, die zich maar al te graag wil ontworstelen aan de oude wereld waarin ze is opgegroeid. Zeker nadat ze door haar vader in huis is opgesloten omdat er in de nabije omgeving leeuwen rondsluipen die onder meer haar zus Silência hebben gedood. Om Kulumani te bevrijden van die leeuwen doet de overheid een beroep op scherpschutter Arcanjo Baleiro, waarmee Mariamar een kort verleden deelt.
Couto vertelt het verhaal vanuit het perspectief van de dromerige Mariamar en de veel aardsere Arcanjo. Door die tegenstelling, die hier leidt tot een fragmentarische opbouw van het verhaal waarin heden en verleden met veel enthousiasme haasje-over spelen, vraagt hij meteen de nodige inspanningen van de lezer. Degene die bereid is zich aan de wil van de verteller over te geven, komt terecht in een bezwerende draaikolk van hardnekkig bijgeloof, wrok, geweld en vervreemding. Heel weinig dingen zijn wat ze op het eerste gezicht lijken te zijn. Die ontbrekende zekerheid zorgt ervoor dat zowel de personages als de lezer aanvankelijk weinig grip krijgen op de gebeurtenissen.
Het verhaal dat Mariamar vertelt, lijkt voor een groot deel te zijn ingefluisterd door de geest van haar overleden zuster, door een niet-uitgekomen verlangen liefde en warmte, door een gruwel uit haar jeugd (incest, een thema waarmee Couto balanceert op het slappe koord van het cliché, maar zonder kleerscheuren de overkant haalt) en door een bij wijlen wankel geloof in tovenarij, goden en leven na de dood. Stuk voor stuk elementen die haar nog meer uit haar toch al wankele evenwicht halen.
Arcanjo dient als tegenwicht. Hij staat voor nuchterheid, evenwichtigheid, is voor de buitenwereld zeker van zijn zaak. Als de twijfel al eens probeert toe te slaan, sluit hij die mogelijkheid meteen af. Hij beseft overigens wel dat zijn daden – als jager beslist hij immers over leven en dood – gevolgen hebben: “Degenen die je doodt worden voorgoed je verwanten, hoe vreemd en vijandelijk ze ook mogen zijn. Ze verdwijnen nooit meer, blijven altijd sterker aanwezig dan de levenden.”
Het spanningsveld tussen die twee werelden én de achtergrond van politiek opportunisme en corruptie, goden- en geestenverering, waarheid en verzinsel, liefde en haat, maar ook vergeving en rancune geeft dit verhaal diepte en geloofwaardigheid. ‘De bekentenis van de leeuwin’ is een poëtisch geschreven roman waarin traditie tegenover verandering staat en langzaamaan terrein verliest. Politieke berekening, economische groei als heilige graal, eigenbelang in plaats van algemeen belang nemen ook in nietige Afrikaanse dorpen steeds meer plaats in. Die ‘vooruitgang’ is niet meer te stoppen. Daar staat tegenover dat de rol van de vrouw in dit soort op patriarchale leest geschoeide gemeenschappen nog steeds niet onderhevig is aan zelfs maar een bescheiden mate van verbetering. Ook voor dat element heeft Couto een scherp oog. Het is niet voor niets dat al de dodelijke slachtoffers van de moordende leeuwen (zijn het overigens wel écht leeuwen?) op het laatste slachtoffer na vrouwen zijn. In een roman waarin niets op het toeval berust, is dat niet zonder relevantie. 

Martin Overheul