De verloren toon
Wenen, 1929. Alles verandert op slag wanneer in het warme, goedburgerlijke gezin Winiewicz de moeder onverwacht sterft. Lida is bijna één jaar, haar zus Claudia is zes. Jaren later hertrouwt vader Karl met een jongere Joodse vrouw. Wanneer de nazi’s de macht grijpen vlucht hij met zijn nieuwe echtgenote naar Parijs, zijn twee dochters achterlatend bij zijn zus in Wenen. Als Lida, zelf voor een kwart Joods, studeert voor klassiek zangeres, ondervindt ze wat antisemitisme betekent: het wordt haar verboden op te treden. Vanaf dat traumatische moment haalt ze de hoge g niet meer, wat ze ook probeert. Maar voor zelfmedelijden is geen tijd: haar intelligentie, humor en scherpe ironie redden haar. ‘Het schijnt dat je ook kunt leven zonder te kunnen zingen.’
De in Oostenrijk veel bekroonde schrijfster haalt in De verloren toon haar jeugdherinneringen op – met een scherp oog voor details en een grimmige levenslust.
De wereld telt momenteel 53 al dan niet gewapende conflicten. Doorgaans zijn die van regionale aard en hebben de treurige gebeurtenissen nauwelijks invloed op het leven in het Westen. Tweemaal stond de wereld echter bijna volledig in lichterlaaie, van 1914 tot en met 1918 en van 1940 tot en met 1945. Omdat mensen van overzicht houden, spreken we sindsdien van de Eerste en de Tweede Wereldoorlog. In beide gevallen speelt Duitsland een hoofdrol in het aansteken van de wereldbrand. In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog wijst het nazistische regime een vijand aan waarop de vele medestanders van het perfide regime hun frustraties, woede, irritaties, haat en afgunst op kunnen richten: het internationale jodendom.
De gevolgen van die politiek zijn alom bekend. De genocide die in gang wordt gezet door het Hitler-gespuis, later bekend als Holocaust of Shoah (ook geschreven als Shoa), kost uiteindelijk het leven aan meer dan 5 miljoen joden: mannen en vrouwen, ouderen en kinderen. Enkel en alleen omdat een doortrapte idioot, die de Duitse nederlaag in WOI niet heeft verteerd (die oorlog zou volgens nationalistische en conservatieve strekkingen in het leger en de politiek verloren zijn door het verraad van socialisten, communisten en joden) en die opgegroeid is met een immense aversie voor joden, een volledige bevolkingsgroep aanwijst als aanstichter van al het onheil dat het Duitse volk in de jaren na WOI te beurt was gevallen.
De gruwelen van de Tweede Wereldoorlog zijn de voorbije 73 jaar geboekstaafd door ontelbaar veel ooggetuigen en slachtoffers. Sommige van die getuigenissen zijn zo afschuwwekkend dat ze nauwelijks te lezen zijn zonder daar fysiek onpasselijk bij te worden, andere zijn minder gedetailleerd, maar snijden evenzeer als een vlijmscherp mes door de ziel van de lezer. In die laatste categorie verscheen onlangs De verloren toon, vreemd genoeg het eerste boek van de 90-jarige Oostenrijkse schrijfster Lida Winiewicz dat een – overigens uitstekende – Nederlandse vertaling krijgt. Vreemd, want Winiewicz geniet veel aanzien als schrijfster in haar geboorteland en is onder meer winnares van het Goldenes Verdienstzeichen des Landes Wien.
Haar autobiografische verhaalDe verloren toonis alleszins een bewonderenswaardig begin. In dit boek vertelt Winiewicz over haar kinderjaren voor en tijdens de oorlog. Ze doet dat op een bijzonder lucide en ogenschijnlijk luchtige wijze, indringend maar tegelijk ook met veel gevoel voor humor en met een fikse dosis relativering. Ze groeit met haar vrolijke half-joodse vader Karl, ernstige joodse stiefmoeder Annie (haar moeder Mizzi sterft plots als Lida bijna 1 is) en opstandige zus Claudia op in Wenen dat op dat moment, de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw, ‘rustiger en rumoeriger’ is dan tegenwoordig. Winiewicz schrijft bij wijlen lichtvoetig over het dagelijkse leven van het gezin en de contacten met de rest van haar familie, over haar ontluikende zangcarrière (haar stem heeft een onbegrensd bereik en ze lijkt daar nauwelijks moeite voor te moeten doen) en over de kleine zorgen en ergernissen die haar en haar zes jaar oudere zus geregeld voor de voeten lopen.
Die luchtige toon verheelt evenwel niet dat de tijden in Wenen stilaan veranderen. Er borrelt immers van alles in Duitsland en als het daar regent, drupt het in Oostenrijk. Als nazi-Duitsland haar geboorteland in 1938 annexeert, blijken zaken die daarvoor absoluut geen rol speelden, zoals het feit dat Lida voor een kwart joods is, ineens bijzonder veel gewicht te krijgen. Zo mag Lida tijdens een feestconcert van haar school aanvankelijk Schuberts ‘Heideröslein’ zingen, tot blijkt dat ze door haar afkomst volgens de heersende rassenwetten een ‘Mischling (halfbloed) tweede graad’ is. Daarom mag ze uiteindelijk niet optreden. Opmerkelijk genoeg is ze na dat moment niet meer in staat om de noten vanaf de G te halen, wat ze later ook probeert.
Winiewicz schrijft met veel mededogen over haar vader en stiefmoeder die met een uitreisvisum naar Parijs vluchten en Lida en Claudia wijsmaken dat ze voor hun ook een visum zullen regelen. Daar komt het uiteindelijk nooit van, een daad van zelfopoffering die door de meisjes aanvankelijk wordt beschouwd als kwade trouw. Achteraf blijkt echter dat het aan die toewijding te danken is dat de levens van de meisjes niet, zoals hun ouders, op een deerniswekkende wijze eindigen in het vagevuur van Auschwitz. Lida zal haar vader en stiefmoeder nooit meer terugzien.
De verloren toon is een zacht boek over een bikkelharde tijd. Lida Winiewicz toont zich nergens bitter of rancuneus tegenover de moordenaars van haar geliefden. Haar toon is mild, teder, bijna genadig en vaak doorspekt met een beminnelijke vorm van humor. “Op het moment dat ik me in een treurige situatie bevind, probeer ik er meteen de groteske en komische kant van te bezien,” zegt ze daarover in een zeer lezenswaardig interview in De Volkskrant (15 juni 2018). “Dat gaat vanzelf. Ik weet nooit precies hoe dat werkt.” Maar dat het werkt, staat als de bekende paal boven water.
Nog even en de stem van de laatste ooggetuige zal onherroepelijk verstommen. Op dat moment zullen we aangewezen zijn op de stemmen die weerklinken uit dit soort boeken. Getuigenissen die ontroeren, opstandig maken en hopelijk ooit tot het inzicht zullen leiden dat dit soort leed nooit meer geleden mag worden. Opdat we nooit vergeten.
Martin Overheul