Kongokorset
Gabrielle Deman groeit op in het Brussel van 1900 tussen de kunstenaarsvrienden van haar vader Edmond, uitgever en boekhandelaar: Théo van Rysselberghe, Maurice Maeterlinck, Léon Spilliaert. Maar zij droomt ervan de wereld te ontdekken. Albert Sillye, commandant van de Force publique, is haar ticket naar Kongo. Na hun verloving vertrekt hij naar Afrika om zijn bruidsschat bij elkaar te verdienen.
Terwijl Gabrielles minutieuze voorbereidingen op een koloniale wetenschapscarrière haar naar Engeland en Frankrijk brengen, houden ze er een passionele correspondentie op na.
Op 2 juni 1904 is het eindelijk zover: samen reizen ze naar Afrika voor een huwelijksreis vol kleurrijke figuren en donkere gevaren. Kan Gabrielle er haar grenzeloze ambities vervullen? Hoever gaat ze om haar naam in de geschiedenisboeken te doen verschijnen? Wie is de Gabrielle die drie jaar later terugkeert naar het oude Europa?
‘Waarom zou je die negers leren schrijven en rekenen? Een zwarte moet je arm en dom houden, anders krijg je er achteraf alleen maar last mee.’
Elke staat heeft een aantal pikdonkere bladzijden in zijn geschiedenis die nopen tot schaamte, schande en morele schuld. Voor België worden die pagina’s tussen 1885 en 1960 geschreven in Afrika, een werelddeel waar tal van Europese staten sinds 1880 in een soort van wedloop zijn verwikkeld om zichzelf zoveel mogelijk land en rijkdom toe te eigenen. In 1885 wordt de Onafhankelijke Congostaat het privé-eigendom van Leopold II. Zes jaar later, op 18 oktober 1908, stemmen de Kamer van Volksvertegenwoordigers en de Senaat ermee in om de staat te ‘annexeren’ en ziet Kongo-Vrijstaat het levenslicht. Het zal vervolgens 52 jaar duren voor het land zich uit de greep van een bloedig kolonialisme weet te worstelen, recht in de handen van een ongewisse toekomst.
Herlinde Leyssens, master in de taal- en letterkunde en in het bezit van een gouden pen, situeert haar lijvige debuutroman Het Kongokorset in het tweede decennium van die woelige periode. Na een bezoek aan het Afrikamuseum in Tervuren raakt ze in de ban van de dagboeken, brieven en foto’s uit de nalatenschap van Gabriëlle Deman, volgens de overlevering de eerste blanke vrouw die Kongo-Vrijstaat te voet, te paard en met de prauw doorkruist. Daarmee maakt deze mondaine Brusselse jonge vrouw, opgegroeid in een omgeving waarin kunst in het algemeen en literatuur in het bijzonder – haar vader is uitgever-boekhandelaar en beweegt zich in kringen waarin bijvoorbeeld schrijvers Maurice Maeterlinck en Emile Verhaeren en schilders Fernand Khnopff, Félicien Rops en Léon Spilliaert zich ophouden – een centrale plaats innemen, een jeugddroom tot werkelijkheid.
Gabriëlle Deman, Gaby voor de intimi, is een vrijgevochten ziel, toch zeker voor de tijd waarin ze leeft. Ze trekt zich weinig aan van geldende conventies, kiest voor een universitaire studie in een tijd waarin dat ‘niet hoorde’ voor een vrouw (ze geeft de strijd tegen de heersende benepen mores helaas snel op), ontmoet in het zuiden van Frankrijk de vrijgevochten schrijfster Colette die diepe indruk op haar maakt en reist voor enkele maanden naar Engeland waar ze intrekt bij het gezin van fotograaf Peter Henry Emerson – waar ze een drama meemaakt. Tegenover dat ondernemende gedrag staat het gegeven dat Gaby zich wel heel conventioneel verlooft met Albert Sillye, een stijve, ietwat dandyachtige commandant van de Force publique. Die Albert krijgt, aanvankelijk in de vorm van zijn (liefdes)brieven en later in levenden lijve, een prominente rol in de roman toegedicht. Hij vertrekt immers kort na de verloving naar Kongo en is daarmee Gaby’s vrijgeleide naar Kongo, al zal het tot na haar huwelijk met Albert in 1904 duren voor ze het land effectief zal zien.
De zelfingenomen, bij wijlen dweperige Albert is de verpersoonlijking van de superieure blanke die met dedain en misprijzen naar zwarten kijkt (‘negers’ heten ze hier, een terechte keuze omdat zwarten in die tijd met een dergelijk misprijzende blik werden bekeken – zie ook het citaat hierboven) en stelt dat die primitieve barbaren zich gelukkig mogen prijzen dat mensen van een hogere intellectuele orde – blanken – zich over hen ontfermen. Zijn raciale kortzichtigheid, die in het begin van de 20steeeuw gemeengoed was en helaas nog steeds een stevige voedingsbodem heeft in het Westen, doet me denken aan iemand die ooit zonder blikken of blozen beweerde dat ‘die zwartjes blij mochten zijn dat wij ze in contact hebben gebracht met onze beschaving omdat ze anders misschien nog in strooien hutten hadden geleefd’. De vraag of ze daar wel zo gelukkig mee waren (en zijn), wordt zelden tot nooit gesteld omdat het antwoord niet in de kraam past van mensen die een dergelijk gedachtegoed aanhangen.
Herlinde Leyssens schetst een zorgvuldig geconstrueerd en haarfijn uitgewerkt portret van Gabriëlle Deman waarbij ze zich niet beperkt tot de leefwereld van haar hoofdpersonage, maar ook met een scherpe blik kijkt naar wat er rondom dat hoofdpersonage gebeurt. Door de Belgische koloniale geschiedenis uit te tekenen vanuit het perspectief van één persoon, in dit geval een al even avontuurlijke als breeddenkende geest, giet ze het verhaal van Gaby in een bredere context en tekent ze in feite de geschiedenis van heel dat Belgische kolonialisme. Door dat verhaal loopt de persoonlijke ontwikkeling van Gaby, haar relatie met haar echtgenoot en haar houding tegenover de zwarte bevolking van Kongo. Leyssens vertelt dat verhaal met onverholen schrijfplezier en een zeer aanstekelijk inlevingsvermogen. Die dynamiek is tegelijk een bescheiden valkuil want door haar ‘schrijflust’ wil ze naar mijn gevoel soms iets te veel verklaren of duiden. Maar echt storen doet dat niet. Haar bij tijden sprankelende taalgebruik maakt die detailkritiek meer dan goed: ‘Dat was volwassen worden, je grootste dromen een voor een in elkaar zien zakken als een soufflé die te snel uit de over is gehaald’.
Het Kongokorset is een luisterrijk en lezenswaardig debuut van een schrijfster die volgens mij nog heel wat in haar mars heeft. Of die belofte ingelost wordt, moet blijken als het vervolg op deze roman verschijnt. Ik kijk daar alvast vol verwachting naar uit. Tot het zover is, denk ik met veel plezier terug aan de eerste exploten van Gaby, een vrouw die mijn hart heeft veroverd.
Martin Overheul