Een van ons zal omkijken

Toon Tellegen maakte voor deze bloemlezing zelf een keuze uit zijn allermooiste gedichten. Vanaf zijn eerste bundel tot aan zijn recentste dicht hij over ons, de mens, over het leven, de liefde, de twijfel en de dood. Soms zijn die gedichten ingetogen en melancholisch, dan weer spreken ze met uitroeptekens van hoop, verlangen en geluk. En steeds gaan ze over herkenbare gedachten en gevoelens, van het verdrietigste treurgedicht tot de gloedvolste liefdespoëzie.

Ik sta voor een afgrond –

mijn afgrond,

die één millimeter diep is en één millimeter wijd

mijn doodsverachting treuzelt.

Met dat gedicht uit de bundel ‘Glas tussen ons’, verschenen in 2018, eindigt ‘Een van ons zal omkijken’, een collectie van de ‘mooiste gedichten’ van Toon Tellegen, samengesteld door de meester zelf. Afgezien van het gegeven dat het geen twee regels duurt om te beseffen dat je een gedicht van Tellegen leest, wiens toonzetting sinds zijn poëziedebuut uit 1980 (‘De zin van een liguster’) volstrekt uniek en dus ook volstrekt herkenbaar is, valt op dat de ondertitel van deze genereuze verzameling spreekt over de ‘mooiste’ gedichten. Volgens de dichter zelf dus niet het beste uit zijn omvangrijke oeuvre – Tellegen is een veelschrijver die wonderwel in staat blijkt elke keer opnieuw werk van hoog niveau af te leveren, ook als hij jeugdverhalen of literatuur schrijft, wat bij hem overigens nogal eens dooreen loopt want zijn dierenverhalen vallen bijzonder goed in de smaak bij volwassenen – maar het mooiste werk. 

Nu is mooi een moeilijk te omschrijven begrip. Waar sommigen zich vergapen aan de luister van de Mona Lisa, vragen anderen zich af wat er nu eigenlijk zo bijzonder is aan een vrouwenportret waarin de verhoudingen eigenlijk niet kloppen. Probeer dan maar eens uit te leggen dat het volgens jou net die onjuiste verhoudingen zijn die het schilderij zijn mysterieuze schoonheid biedt. 

Maar goed, Tellegen heeft uit een oeuvre van 29 poëziebundels bijna 300 gedichten geselecteerd die representatief zijn voor wat hij mooi vindt. Tijdens het lezen van die gedichten wordt niet duidelijk welke criteria hij heeft gehanteerd bij de samenstelling van deze bundel, maar dat mag het leesplezier en de daaruit voorvloeiende pret niet drukken, want het lezen van Tellegen is elke keer opnieuw een streling voor de zinnen. En dat mag letterlijk en figuurlijk genomen worden.

De poëzie van Tellegen drijft op verwondering, verrassing, ingehouden absurdisme en lichte desoriëntatie. Vaak draait het om de onverwachte interpretatie van een enkel woord of een zin, een bevreemdend effect dat de lezer op het verkeerde been zet. Zo las ik onlangs een stuk van de hand van Eric van Loo, een van de drijvende krachten achter de onvolprezen gedichtensite Meander, over Tellegen die een fraaie parallel trok tussen het werk van Tellegen en het werk van René Magritte. Er valt veel voor die vergelijking te zeggen. Bij Magritte, een surrealist pur sang, loopt de werkelijkheid altijd een beetje scheef. De gedichten van Tellegen hebben dat ook, ze lijken een afspiegeling van de realiteit maar als je goed kijkt, zie je dat het beeld enigszins vervormd is. En vreemd genoeg ziet dat vervormde beeld er gewoonlijk beter uit dan de exacte kopie van het dagelijkse leven.

‘Een van ons zal omkijken’ biedt een uitgelezen overzicht van bijna veertig jaar dichterschap waar hopelijk nog een mooi vervolg aan gebreid zal worden. Zodat we niet alleen kunnen genieten van de poëzie die was, maar ook van de poëzie die nog zal komen.  

Martin Overheul

Een meisje

Ze wacht.

Nee, denkt ze, ik wacht niet.

Ik dans.

Ze danst,

ze danst met lange, ranke passen,

langzaam en aandachtig,

ze houdt haar ogen dicht,

ze danst door de deuren en door de ramen

en door lange lankmoedige dagen –

hout, glas en uren vallen in splinters rond haar neer –

en telkens als ze niet meer kan

en bijna, bijna valt, denkt ze: Ik?

Ik val niet, ik dans.