Een vreemdeling voor de dageraad
Na een roerige jeugd weet Char het zeker, zijn roeping is dichter. Hij raakt bevriend met de dichter Paul Éluard en de nog jonge Pablo Picasso en sluit zich aan bij de surrealisten. Geleidelijk maakt hij zich daar ook weer van los.
Na de oorlog pakt hij zijn literaire activiteiten weer op, met een stroom aan publicaties als resultaat, meest gedichten maar ook toneel en een hoorspel. Zijn bekendheid groeit. Albert Camus, Georges Braque en Nicolas de Staël behoren tot zijn vrienden. Pierre Boulez zet gedichten van hem op muziek. Kandinsky, Miró, Picasso, Matisse, Braque en Giacometti illustreren werk van Char. In 1983 wordt zijn oeuvre opgenomen in de Pléiadereeks.
In 1988 overlijdt hij in Parijs en wordt in L’Isle-sur-la-Sorgue begraven.
Dat de Franse dichter René Char in 1929 zijn eerste gedichtenbundel publiceerde, valt voor een groot deel toe te schrijven aan de vele aanmoedigingen die de jonge dichter kreeg van Paul Éluard, die op dat moment in Frankrijk de status bezat van literair monument. De 34-jarige grootmeester had al snel door dat de jonge Char over een eigen stem beschikte en hij spoorde hem aan om die te delen met de rest van de wereld. Of hij uiteindelijk ook achter zijn verhuizing van de Vaucluse naar Parijs zat, is me niet bekend, maar op een bepaald moment is Char ervan overtuigd dat zijn toekomst in de lichtstad ligt waar in de late jaren 20 en de vroege jaren 30 van de vorige eeuw een bloeiend cultuurleven is ontstaan.
In Parijs maakt Char kennis met grootheden als André Breton en Louis Aragon, twee van de grondleggers van het surrealisme, en met de jonge Pablo Picasso. Hij sluit zich aan bij de beweging die door Bréton en Aragon in gang is gezet en gaandeweg groeit zijn faam als dichter. Na een korte periode zal hij dat surrealisme evenwel achter zich laten en ontwikkelt Char een geheel eigen toon en klankkleur binnen de Franstalige poëzie. Naar gelang de tijd vordert, komt hij in contact met kunstenaars als Braque en Kandinsky, schrijvers als Camus en Bataille, en filosofen als Martin Heidegger. Met die laatste raakte hij bevriend, al toonde hij als overtuigde antifascist nooit begrip voor Heideggers openlijke sympathie voor de nazi’s.
Na eerder al de bundels ‘Le marteau sans maître’/ De onbeheerde hamer’ en ‘Fureur et mystère / Woede en mysterie’ in een tweetalige editie te hebben gepubliceerd, komt uitgeverij IJzer nu met een fraai vervolg: ‘Un étrabger pour l’aurore’ / Een vreemdeling voor de dageraad’. In deze bundel staat een selectie van de gedichten die Char een jaar voor zijn overlijden in 1988 maakte, met een uitstekend voorwoord van vertaler Anno Lampe, die de 39 gedichten ook nog eens van helder en bevattelijk geschreven toelichtingen voorziet. Want zeggen dat de poëtica van Char gemakkelijk te doorgronden is, is een understatement van de eerste orde.
Char maakt in zijn prozagedichten graag gebruik van tegenstellingen en aforismen die niet zelden een ietwat mythische ondertoon hebben. Zijn liefde voor de Griekse filosoof Herakleitos en de Spaanse mystica Theresa van Avila is daar allicht niet vreemd aan. Daar staan tegenover dat hij soms zeer lucide en bevlogen kan zijn, zoals in het gedicht ‘Marthe’, waarin hij stilstaat bij de dood van een vriendinnetje van zijn zus waarop hij verliefd was:
“Marthe, die deze oude muren niet in bezit kunnen nemen, bron waarin mijn eenzame monarchie zich spiegelt, hoe zou ik je ooit kunnen vergeten, jou hoef ik mij immers niet te herinneren: jij bent het zich opstapelende heden. Wij zullen samenkomen zonder elkaar te hoeven spreken of iets te regelen zoals twee klaprozen in liefde samen een reusachtige anemoon vormen.
Ik zal jouw hart niet betreden om zijn herinnering te beperken. Ik zal niet verhinderen dat je mond zich opent naar het blauw van de lucht en snakt om te vertrekken. Ik wil voor jou vrijheid zijn en de wind van het leven die over de drempel van alledag stapt voordat de nacht onvindbaar wordt.”
Misschien is het van die René Char dat ik het meeste hou. De lyrische poëet die kijkt naar het verleden en ziet dat daar de bouwstenen liggen voor het nu en de toekomst. Die weet dat het soms volstaat om met elkaar te kunnen zwijgen omdat woorden af en toe minder zeggen dan stilte.
‘Een vreemdeling voor de dageraad’ is een adequate introductie tot het werk van een van de opmerkelijkste dichters uit het Franse taalgebied. Het feit dat dit een tweetalige uitgave is, verhoogt de relevantie van deze bundel aanzienlijk omdat de lezer de kans biedt de originele tekst en de vertaling aan elkaar af te toetsen. Dat de vertaler zijn keuzes en de complexiteit van die keuzes van argumenten voorziet, is daarbij meer dan mooi meegenomen.
Martin Overheul