Pastorale
Zomer, jaren tachtig. Oscar en Louise, broer en zus, zijn opgegroeid op een vervallen landgoed nabij een dorp dat uit twee delen bestaat: een gereformeerd en een Moluks deel, waarvan de leden elkaar met achterdocht bezien. Oscar, in zijn voorlaatste schooljaar, kijkt uit naar het moment waarop hij net als zijn zus kan gaan studeren en de verstikkende saaiheid van de streek achter zich kan laten. Louise komt terug uit haar studiestad en vraagt zich af of afstand ten aanzien van haar geboorteplek en opvoeding haar de juiste inzichten heeft verschaft.
Pastorale gaat over een eerste, onmogelijke en onhandige verliefdheid. Over een poging het geluk van je vroegste kindertijd terug te vinden. Over de vraag waar je je woede laat als het land dat je als knil-militair hebt gediend je wegstopt in een voormalig concentratiekamp. En uiteindelijk handelt Pastorale over geworteld zijn, en wat te doen als die wortels rot blijken.
‘In een rivier is het water dat u aanraakt het laatste van wat er voorbij stroomt en het eerste van wat er voorbij gaat stromen. Zo is het ook met de tijd’, schreef Leonardo da Vinci ooit. Hiermee staat de ‘uomo universale’ stil bij de vluchtigheid van het heden, bij hoe wij aan de tijd voorbijgaan en mettertijd veranderen, stapsgewijs en niet met zevenmijlslaarzen. Of in wat meer politiek getinte termen: evolutie in plaats van revolutie.
Die gedachte dringt zich meermaals op tijdens het lezen van Pastorale, de nieuwe roman van Stephan Enter. Daarin staat een korte maar cruciale periode in de levens van zus en broer Louise en Oscar de Vree centraal. Beiden zijn opgegroeid in het streng protestantse Brevendal (een anagram van Barneveld, een stadje in de Nederlandse bijbelgordel, die zich van Zeeland tot voorbij Overijssel strekt), maar Louise studeert in de grote stad terwijl Oscar, laatstejaars middelbare school, nog thuis woont. Vader De Vree is van zijn geloof gevallen en omringt zich sindsdien met boeken, tijdschriften en kranten, die een soort van buffer tegen dat geloof vormen. Hun moeder is nog steeds vol overtuiging ‘in den Heere’ en verricht vrijwilligerswerk voor de kerk. Als gevolg daarvan krijgt ze geregeld bezoek van een ouderling, meneer Westeneng, die de laatste drie letters van zijn achternaam meer dan eer aandoet.
Waar Oscar een volgzame jongen is die doet wat men van hem verwacht, niet zo zeer uit gezagsgetrouwheid maar omdat het hem minder gezeur oplevert, is Louise recalcitrant, ongeduldig en ad-rem. Ze rookt, drinkt, heeft een oudere minnaar en, naar eigen inzicht, een anarchistisch atheïste die zich in de grote stad realiseerde dat haar vrijgevochten studiegenoten geen besef hadden van haar strijd met het geloof: ‘Hoe vreselijk ze zich als kind schaamde voor haar twijfel en afvalligheid, hoe eenzaam het was om vanaf je tiende, elfde je geloof laagje voor laagje te zien wegsmelten, te beseffen dat je dus niet uitverkoren was en te denken dat je daarin helemaal alleen stond.’ Die studiegenoten zouden ook nooit echt kunnen begrijpen van de ‘verbijsterende woede die daarna over haar was gekomen en die tot de dag van vandaag voortduurde’. Wat een heerlijk, maar psychisch behoorlijk misvormd personage.
Op school houdt Oscar zich wat afzijdig, hij krijgt het etiket ‘studiebol’ opgeplakt door zijn klasgenoten, maar op zekere dag biedt hij zich aan als vrijwilliger om huiswerk en notities af te geven bij zijn klasgenoot Jonkie Matupessy, een jongen van Molukse afkomst. In Brevendal loopt er een soort onzichtbare muur tussen de wijken waar de Nederlanders wonen en de Molukse wijk. Die muur wordt nauwelijks gepasseerd door blanken. Door de contacten met Jonkie en diens vader, en een hevige verliefdheid op diens zus Dona, komt Oscar in contact met de dromen en de ontgoochelingen van veel Molukse gezinnen. Ze stonden in het toenmalige Nederlands-Indië samen met de Hollanders in voor de handhaving van het Nederlandse gezag, werden na de Tweede Wereldoorlog naar Nederland gehaald waar ze, met de belofte dat ze ooit naar Ambon zouden kunnen terugkeren, in kampen werden opgevangen om later ‘verdeeld’ te worden over ‘een aantal geïsoleerde plekken op het platteland’ waar ze doorgaans op de aversie van de bewoners konden rekenen. Zij werden geminacht, merkt vader Matupessy op, ‘daar kon hij een dozijn voorbeelden van geven’.
Enter beschrijft de frustraties nooit te expliciet zodat de man geen karikatuur wordt. Ook de bewustwording van Oscar verloopt in kleine stappen, waarbij Ent voldoende ruimte overlaat om de lezer de kans te geven zichzelf een belangrijke vraag te stellen: is de betrokkenheid van Oscar in gang gezet door de aanwezigheid van Dona of door het onrecht dat de Molukkers is aangedaan?
Pastorale is, anders dan de titel de titel doet vermoeden, geen goedmoedige dorpsvertelling. Daarvoor heeft Enter te veel onderhuids prikkeldraad in zijn verhaal en personages gespannen, de vele fraaie natuurbeschrijvingen ten spijt. De beklemmende rol van religie in een mensenleven en de littekens die het geloof kunnen achterlaten, zijn verre van idyllisch. Ze nopen sommige mensen om anders naar hun verleden te kijken: ‘Want voor iedere gelovige dreigde dat hij, als hij van zijn geloof viel, inderdaad het verhaal van zijn leven moest herschrijven en daar was moed voor nodig.’ Niet iedereen is in staat, om tal van redenen, om dat punt te bereiken. Verbroken beloftes, jezelf ongewenst voelen, quantité négligeable, het slachtoffer van misleiding en leugens, zoals Louise of vader Matupessy, is geen bekoorlijk tafereel. Ook het ouder worden en je realiseren dat niets meer is zoals het was, dat alles voorbijgaat en er van vroeger enkel herinnering overblijven, is een gedachte die als een rotsblok op je zorgvuldig opgebouwde leventje dondert en de hele boel omverhaalt. Wat de tijd met ons doet en wat wij met de tijd doen: ‘Ze had doorgeredeneerd over de onmogelijkheid echt terug te keren in de herinnering vanwege het ontbreken van de verwachting, de mogelijkheden naar de toekomst, en kwam daarbij uit op het vermoeden dat dit ten grondslag lag aan alle melancholie.'
Martin Overheul