Jaar van de aap
In 2016, het jaar van de aap, wordt Patti Smith zeventig. Het blijkt een jaar vol politieke turbulentie en persoonlijk verlies. Een jaar waarin ze, meestal slechts vergezeld door haar polaroidcamera, door de VS reist. Ze trekt langs de Californische kust, door de woestijn van Arizona, en neemt afscheid van twee dierbare vrienden. Ze doet inzichten op in haar dromen, eet in diners en is altijd op zoek naar zwarte koffie.
Jaar van de aap is een poëtisch memoir, een onvervalst staaltje americana en een ontroerende reflectie op vriendschap, verlies en het voortschrijden van de tijd, geschreven in elegant, lyrisch proza.
In 1975 smeet de tot dan toe relatief onbekende Amerikaanse artieste Patti Smith een soort van splinterbom in de muziekwereld: haar zinderende debuutalbum ‘Horses’, geproducet door Velvet Underground-legende John Cale. De energie die in dat album zat, stond haaks op de gezapigheid die zich de jaren daarvoor meester had gemaakt van een flink deel van de pop- en rockmuziek, met bands die nummers maakten waaraan maar geen einde leek te komen. ‘Horses’ bracht een nieuw geluid, hernieuwde vitaliteit en bakken vol dynamiek – ze heeft haar bijnaam ‘the grandmother of punk’ niet bepaald gestolen. Ook bleek ze iemand te zijn die in haar songteksten – en vooral tijdens optredens – graag een brug maakte naar poëzie. De eerste zin uit haar eigenzinnige versie van ‘Gloria’ staat voor altijd in het geheugen gegrift van een hele generatie muziekliefhebbers: “Jesus died for somebody’s sins, but not mine.”
We zijn intussen 35 jaar verder en Patti Smith bleek een blijver te zijn. Niet alleen als muzikante (ze heeft 12 albums op haar naam staan die kwalitatief variëren van uitstekend tot geweldig), maar evengoed als dichteres en schrijfster. Haar oudere literaire werk bezorgde haar bekendheid bij een kleine groep lezers. De doorbraak naar een veel groter publiek kwam er met ‘Just Kids’, haar met de National Book Award bekroonde terugblik op haar turbulente relatie met fotograaf Robert Mapplethorpe, en ‘M-Train’ waarin ze schrijft over de jaren na ‘Horses’ en de pijnlijke overlijdens van Mapplethorpe, haar echtgenoot Fred ‘Sonic’ Smith en haar broer Todd.
Sinds kort ligt ‘Jaar van de aap’ in de winkels, de prima vertaling van ‘Year of the Monkey’ door Astrid Huisman. Daarin beschrijft Smith haar wedervaren in 2016, het jaar waarin ze haar zeventigste verjaardag viert (op 30 december). In dat jaar is ze vooral op reis, zowel in de VS als daarbuiten. Ze verwoordt haar rusteloosheid zo: “Ik voelde de aantrekkingskracht van thuis, die als ik te lang thuis ben weer verandert in de aantrekkingskracht van elders.” Over optredens (in het Engels een ‘gig’ en hier wat ongelukkig vertaald als ‘klus’) dat jaar lezen ze weinig. Er is een kort stukje over een concert in de mythische zaal The Fillmore in San Francisco, maar de nadruk ligt op haar vele omzwervingen, gewapend met een fototoestel en bij voorkeur zo min mogelijk bagage (leuk detail: Smith staat uitgebreid stil bij een bezoek aan het Lam Gods in Gent, haar bewondering voor dat werk is waarlijk ontroerend).
Smith is een vertelster die zich met genoegen ophoudt op het literaire kruispunt waar de stream of consciousness, de anekdotiek en de vrije associatie samenkomen. Impressies, ideeën of gesprekken roepen in haar hoofd vaak herinneringen, beelden of gedachten op waar ze uitgebreid op inhaakt, en dat maakt haar boeken zo spannend om te lezen. Welke kant gaan haar gedachten deze keer op? Waar zit een link met andere inzichten? Hoe maakt ze precies de opening naar een schrijver, dichter of (beeldend) kunstenaar die ze waardeert. Ook in dit boek, waarin niet enkel de effectieve reizen centraal staan maar die in haar hoofd evenzeer – Smith staat geregeld stil bij haar dromen – , slaat ze de lezer om de oren met grote namen. Storen doet dat nooit. Het idee dat ze uitpakt met haar kennis en zich vergrijpt aan namedropping, komt geen moment in je op (al zou een namenregister achterin het boek geen overbodige luxe zijn, er passeert hier véél bekend volk).
Naast die al dan niet imaginaire reizen gaat het in ‘Jaar van de aap’ opnieuw over afscheid nemen. Op 26 juli sterft de enigmatische Sandy Pearlman (professor, producer, manager, songschrijver, journalist, baas van een platenmaatschappij), met wie Smith al sinds jaren een hechte vriendschappelijke band heeft. Een jaar later, als het jaar van de aap intussen alweer ruimschoots voorbij is, overlijdt Sam Shepard (acteur, regisseur, schrijver), in de jaren zeventig haar geliefde en in de jaren daarna een intieme vriend. Smith schrijft met veel liefde en mededogen over beiden, hun overlijdens laten niet te vullen leemtes na.
‘Jaar van de aap’ is een boek dat vraagt om een zekere mate van reflectie, om traagheid en zorgvuldigheid. Hier gebeurt namelijk niets spectaculairs. En net daarin schuilt de sterkte van dit boek. De verhaallijn lijkt voortdurend allerlei kanten uit te schieten, tot je inziet dat die de weg van een leven volgt. Die weg verloopt nooit lineair.
Martin Overheul, redacteur Boekensite Gent