Grote verwachtingen in Europa 1999-2019
In ‘Grote verwachtingen’ vertelt en duidt Geert Mak de recente geschiedenis zoals alleen hij dat kan. Het is het vervolg op het immens succesvolle ‘In Europa’ dat vijftien jaar geleden verscheen. Enkele jaren later volgde de 35-delige tv-serie met de schrijver in de hoofdrol. In Europa ging over de twintigste eeuw en hoe die in veel opzichten gruwelijke periode getekend door twee wereldoorlogen, ons heeft gevormd. ‘Grote verwachtingen’ gaat over de eerste twee decennia van de eenentwintigste eeuw. Het neemt de draad op waar ‘In Europa’ eindigde, in 1999. Mak schetst de sfeer en stemming tijdens de eeuwwisseling, het optimisme dat toen hoogtij vierde maar dat gaandeweg verdween, de gevoelens rond de invoering van de euro, de gevolgen van de aanslag op de Twin Towers, de toestand in Oost-Europa en Rusland, de bankencrisis, de Verenigde Staten, Noord- versus Zuid-Europa, en de vluchtelingen.
“Grote verwachtingen & Epiloog bij Grote verwachtingen – Geert Mak”
Aan het einde van zijn alom gewaardeerde standaardwerk “In Europa”, naar eigen zeggen een ‘reisverslag over het verleden, en wat het verleden met ons doet, (…) over ver¬scheurd¬heid en onwetendheid, over historie en angst, over armoede en hoop, over alles wat ons nieuwe Europa scheidt en bindt’ is de toon van Geert Mak optimistisch en positief. Ondanks de soms scherpe tegenstellingen, de verschillende snelheden, het uiteenvallen van Joegoslavië en de diepe littekens van de daaropvolgende burgeroorlog, ziet de toekomst van Europa er rooskleurig uit: ‘Als één gevoel de toon zette binnen het Europese project, dan was het triomfalisme. De Muur was gevallen, het communisme was dood, het marxisme voorbij, de ideologen omhelsden de vrije wereldmarkt en het welbegrepen eigenbelang. Europa ging mee.’ De toekomst zag er rooskleurig uit voor het oude continent, zowel op financieel als economisch vlak. Maar, zo schrijft Mak, ‘alles werd gemeten en in cijfers gevangen, tot de “prestaties” van de jongste leerlingen van de basisschool. (…) De menselijke maat leek vergeten.’
Aan die dagen van neoliberale overdaad komt een ruw einde als op 11 september 2001 de Twin Towers in New York het middelpunt van een terroristische aanslag zijn. Die gewelddaad verandert de wereld voor eens en altijd. Niet alleen vormt 9/11 de aanleiding van twee Amerikaanse oorlogen in de islamitische wereld, oorlogen waarin ook Europa willens nillens wordt meegesleurd, maar is het ook ‘de aanzet voor een fundamentele verandering van het publieke debat binnen Europa. Tegenstellingen die vroeger sociaaleconomisch werden gezien, kregen nu een sterk cultureel en zelfs raciaal karakter. En vooral de discussie over immigratie werd steeds meer in het religieuze spoor geduwd’. De felle, met geweld gekruide Westerse reactie op 9/11 legt de basis voor het ontstaan van terreurbeweging IS en luidt een lange periode van angst en onrust in die negentien jaar later door populistische politici nog steeds gretig wordt gebruikt en misbruikt voor eigen gewin. Het debat over de immigratiestroom die deze oorlogen op gang brachten en de mogelijke verdrukking van ‘onze’ normen en waarden, is een discussie die voor een scherpe tweespalt zorgt in de samenleving. ‘Het was een onttakeling van de Europese christelijke traditie die, in de ogen van velen, werd veroorzaakt door de nieuwkomers en de “islamisering”.’
Wat daarna volgt is een ontluisterende aaneenschakeling van politieke ontwrichting, menselijke drama’s en crisissen. Zo ontplofte in 2008 de levensgrote luchtbel die bankiers wereldwijd al jarenlang zaten op te blazen, met desastreuze gevolgen voor de saamhorigheid in Europa. ‘Miljoenen gezinnen belandden in armoede, vooral in Zuid-Europa. In Griekenland, Spanje en Italië werd een hele generatie jongeren min of meer afgeschreven. Het proces van voortgaande Europese democratisering, dat ruim dertig jaar eerder was begonnen in Spanje, Portugal en Griekenland, begon te haperen.’ Dit hoofdstuk, “Brothers” genoemd bij wijze van verwijzing naar Lehman Brothers, de bank waar de ellende begon begon, is ronduit ontluisterend voor de financiële sector en de lamentabele reactie op dit schandaal van de diverse nationale Europese overheden.
De bankencrisis leidt tot een stevige crisis rond de euro en legt niet enkel de politieke en financiële chaos in Griekenland bloot, maar is het begin van een ingrijpende politieke verschuiving in Hongarije, Polen, Italië en tal van andere landen. Ook al is deze crisis intussen twaalf jaar oud, wat Mak erover schrijft is nog even verbijsterend als zoveel jaar geleden. Het doet hem terecht concluderen dat de bankencrisis een morele crisis was. ‘De straffeloosheid en zelfs beloningen waarmee de verantwoordelijke bankiers wegkwamen, de knieval voor de eisen van de financiële markten, de scheiding tussen winnaars en verliezers, de desolaatheid en ontreddering waarmee zoveel doodgewone Europeanen de prijs betaalden voor het wangedrag binnen de financiële sector, het liet de doorsnee Europeaan, al was het maar even, een glimp zien van de heersende waarden in de boardsrooms van het vrije Westen.’ Na al die tijd blijft het wraakroepend dat er nauwelijks verantwoordelijke bankiers in de gevangenis zijn gegooid en dat ze amper enkele jaren na hun criminele gedrag weer volop bezig waren elkaar bonussen toe te schuiven.
Als gevolg van de politieke instabiliteit in het Midden-Oosten ontstaat er vanaf 2014 een nieuwe maar illegitieme industrie: illegale migratie. De stranden van Griekse eilanden als Kos en Lesbos liggen vanaf dan bij wijze van spreken vol kaduke en gammele bootjes waarin goedgelovige vluchtelingen de oversteek maakten naar het beloofde continent. Het uitvoerige hoofdstuk dat deze nieuwe realiteit en de reactie erop van sommige Europese politici behandelt, doorgaans lieden die zich erop laten voorstaan dat ze christelijke waarden hanteren in hun aanpak van deze crisis, is onthutsend en hartverscheurend. Het toont aan dat de Europese eenheid steeds meer een utopie wordt, een beeld dat Mak hier pijnlijk onthult en overtuigend bevestigt in de onlangs verschenen “Epiloog bij Grote verwachtingen”, waarin hij uitvoerig stilstaat bij de wijze waarop Europa reageert op de coronacrisis die ons zo rauw op het dak viel. Ook in die crisis getuigt Europa niet meteen van een indrukwekkende en adequaat reagerende eenheid. ‘Het is meer gezegd: juist in een crisis komt de kern naar voren, wordt duidelijk waar een gemeenschap voor staat. Of waarin een gemeenschap uiteindelijk géén gemeenschap is, dat kan namelijk ook.”
Het enthousiasme waarmee “In Europa” afsloot, is inmiddels duchtig ondergesneeuwd door tal van crisissen die duidelijk maken dat Europa steeds minder op een gemeenschap lijkt en steeds meer op een reus op lemen voeten. Het stemt Geert Mak niet vrolijk in “Grote verwachtingen”. ‘De EU moet, als politieke constructie, de komende decennia een antwoord vinden op sterk uiteenlopende zaken – snelle technologische veranderingen, telkens nieuwe eisen van een wereldeconomie, fundamentele verschuivingen in de mondiale machtsverhoudingen – en tegelijk de democratische, sociale en culturele grondslagen van al die verschillende Europese samenlevingen respecteren.’ En daar komt sinds enkele jaren ook nog eens de veranderde houding van de VS tegenover Europa bij.
‘Het oude continent staat aan de rand van de afgrond,’ zei president Macron in november 2019. ‘En als we niet snel wakker worden, zouden we wel eens niet langer in staat kunnen zijn om ons eigen lot te bepalen.’ Laten we hopen dat het zover niet komt, dat er politici zullen opstaan voor wie staatsmanschap de motor van hun handelen is, dat de Europese eenheid die we nu zo danig missen zich in al haar glorie herstelt, dat eigenbelang weer ondergeschikt zal worden aan algemeen belang. Zodat Geert Mak over 10 of 20 jaar zijn levenswerk wél kan eindigen met een positieve noot.
Martin Overheul
Redacteur Boekensite Gent