Lotgevallen
Brasil of Hy-Brasíl is een mythisch eiland voor de Ierse westkust waar de zee loodkleurig is. Het is een fantasie-eiland, verzonnen, gebaseerd op een illusie. Altijd in mist gehuld, is het slechts één dag in de zeven jaar te zien, maar ook dan is het onbereikbaar. Ontdekkingsreizigers die het eiland waarnamen, raakten betoverd en keerden terug met verhalen over mensen met verschillend gekleurde ogen, grote zwarte konijnen en een tovenaar die teruggetrokken in een kasteel woont.
Brasil, of Brazilië, is ook het land waar de familie van Margareth Cunningham heentrekt op de vlucht voor de aardappelhonger in Ierland in 1827. Ze komen aan in Rio de Janeiro midden in de oorlog van Cisplatina, de zuidelijkste provincie van Brazilië, die een jaar later onafhankelijk zal worden als Uruguay. Brazilië was sinds 1822 een keizerrijk, met Peter I (Dom Pedro, 1798-1834) op de troon.
De onderdrukking door de katholieke kerk die zowel in Ierland als Brazilië normaal was dwingt de vertelster om, zwanger, haar familie en haar vriendschap voor de slavin Mariava achter zich te laten en toevlucht te zoeken in een huis in de wildernis, net buiten Rio de Janeiro. Dat huis wordt door nonnen gerund die de baby’s van ‘gevallen vrouwen’ schaamteloos verkopen.
Door een onvoorspelbare actie van Mariava maken we kennis met twee jongens, broertjes in vriendschap, de een wit, de ander zwart, en hun lotgevallen aan de oevers van de Rio Pomba. Ciço en Mané zullen de afschaffing van de slavernij niet meer meemaken, maar zetten wèl de overlevering van de mythische aarde voort, gebouwd op verzinsels en illusies: Brasil, Brazilië.
‘We gaan naar een warm land vol hoop. We gaan vijfenveertig dagen varen op een boot om de honger in dit achtergebleven gebied hier achter ons te laten. Ze hebben daarginds gezinnen nodig om op het land te werken. James en Daniel kunnen een handeltje beginnen. We gaan naar Brazilië.’
Met die kurkdroge mededeling brengt de vader van Margareth, de vertelster van dit verhaal, zijn gezin op de hoogte van het feit dat hij een ingrijpende beslissing heeft genomen. Hij alleen, want in de straatarme Ierse samenleving van de negentiende eeuw was de man het hoofd van het gezin, zijn wil was wet. Met zonen werd nog wel wat rekening gehouden, maar vrouwen en dochter(s) moesten zich geen gekkigheden in hun hoofd halen. Weten waar hun plaats was, was meer dan genoeg. Margareth, en haar zussen Martha en Mary wisten waar ze aan toe waren. ‘Wij waren een probeersel, een fout, moesten uitgewist worden, waren iets dat hersteld moest worden, bijgesteld, verbeterd, totdat er een zoon zou verschijnen.’
Op de boot naar Brazilië laat Margareth zich verleiden door de jonge charmeur Orlando, met een zwangerschap en een onmenselijk pak slaag van haar broers als gevolg. Het gezin heeft Ierland dan wel achter zich gelaten, de mentaliteit van het oude vaderland is meegereisd naar Brazilië. Op de boerderij waar haar vader werkt, voelt Margareth zich aangetrokken tot Mariava, een zwarte slavin in wie ze een zielsgenoot herkent. Die affiniteit is wederzijds en beide vrouwen worden elkaars vertrouwelinge. ‘Heimwee is een ergere straf dan vrouw te zijn, Iers meisje’, zegt Mariava in een van hun vele gesprekken. ‘Maar mij willen ze hier helemaal niet hebben, behalve dan om misbruik van me te maken en me te slaan. Daarom heb ik heimwee naar iets wat niet eens gebeurd is.’ Die zinnen geven pijnlijk weer hoe de grootgrondbezitters in het negentiende-eeuwse Brazilië met hun lijfeigenen omgingen, een handelswijze die nauw aansloot bij de manier waarop andere landen met hun slaven omgingen.
Omdat een ongetrouwde zwangere vrouw beschouwd werd als een schande voor de familie, stuurt Margareths vader haar naar een klooster gestuurd waar nonnen zich ontfermden over ongetrouwde zwangere vrouwen. De nonnen noemen hun klooster het huis van God, maar houden er iets minder goddelijke praktijken op na met de pasgeboren kinderen van de veelal kwetsbare vrouwen die een beroep doen op hun christelijke welwillendheid. Ook op dat vlak blijkt Brazilië zich niet te onderscheiden van het land van herkomst. Waar deze kloosterzusters echter geen rekening mee houden, is de sterke band die op korte tijd ontstaan is tussen Margareth en Mariava, die elk op hun manier verschoppelingen zijn en daarin een bondgenootschap vinden.
Nara Vidal vertelt haar verhaal in 36 korte hoofdstukken, waarin de teneur wisselt tussen beenhard, realistisch en feitelijk. Ze windt geen doekjes rond haar standpunt, ziet er geen heil in de zaken mooier voor te stellen dan ze waren en verkoopt de lezer hier en daar een stevige uppercut, zonder te vervallen in plat moralisme. “Lotgevallen”, soepel vertaald door Gerrit Brand, is een scherpe aanklacht tegen het vroegere – en huidige – patriarchaat dat de geestelijke en fysieke onderdrukking van de vrouw, die tegenover vrouwelijke lijfeigenen de grens van de tirannie ruimschoots overschreed, niet alleen toestond maar ook actief aanmoedigde. Het boek schetst een schrijnend beeld van een door mannen gedomineerde maatschappij waarin vrouwen gereduceerd worden tot genotsmiddelen en boksballen. Behalve dat is het ook een lofzang op vrouwelijke solidariteit en verzet tegen eeuwenoude structuren die veel minder vanzelfsprekend zijn dan degenen die ze in stand houden ons willen doen geloven.
Martin Overheul
Redacteur Boekensite Gent
Over de auteur:
Nara Vidal is Braziliaanse. Ze schrijft korte verhalen en romans. Ook schrijft ze voor kinderen. Lotgevallen (Sorte) is haar eerste roman en won de Oceanos Award in 2019. Ze woont in Engeland.