Gekromde tijd in Krems
Schrijver en filosoof Claudio Magris onderzoekt in de vijf literaire verhalen in deze bundel alle facetten van de tijd. Een tijd die niet lineair en niet meetbaar is, maar door de hoofdpersonen wordt beleefd als een dimensie die zich in alle richtingen uitstrekt. Verleden en heden zijn inwisselbaar,
de toekomst buigt terug naar herinneringen, de tijd is een kromme lijn. De vijf hoofdpersonen vloeien samen tot een en dezelfde persoon die, net als de schrijver zelf, de ouderdom heeft bereikt en het bestaan vanuit dit nieuwe perspectief beziet. In deze bundel keren, behalve de tijd, ook andere thema’s terug die het werk van Magris kenmerken: identiteit en grenzen, liefde en de zee, schrijven en verlies, Europa en Triëst.
‘Das ist die Sehnsucht: wohnen im Gewoge und keine Heimat haben in der Zeit’, schreef dichter Rainer Maria Rilke ooit, vrij vertaald, ‘Dat is het verlangen: wonen in de golven en geen woonplaats hebben in de tijd’. Tweemaal eeuwigheid, tweemaal oneindige beweging, maar slechts één keer bestaat die beweging uit een zachte deining waarop je je kunt laten wiegen, mee met de linéaire stroom die de tijd zou zijn. Want daarover bestaan in de wetenschap en de filosofie meerdere theorieën die twijfelen aan het linéaire van de tijd. Augustinus van Hippo, theoloog, filosoof en kerkvader, trekt als eerste een grens tussen linéaire en cyclische tijd. Het eerste staat volgens hem voor vernieuwing, het tweede voor de herinnering. Einstein op zijn beurt stelt dat het onderscheid tussen verleden, heden en toekomst een illusie is, maar wel een ‘overtuigende illusie’. Filosoof Henri Bergson poneert dan weer dat er twee soorten tijd zijn, de ‘onechte tijd’ van de klok en de innerlijke tijd. Eenduidigheid bieden al die stellingen echter niet.
In zijn verhalenbundel “Gekromde tijd in Krems” speelt de Italiaanse schrijver-filosoof Claudio Magris een geraffineerd spel met herinnering en heden. In de vijf verhalen die dit boek telt, in soepel Nederlands vertaald door Linda Pennings, laat hij telkens een oudere man onbevangen maar niet vrij van enige weemoed terugkijken op zijn leven. Geen verleden zonder heden, en geen heden zonder toekomst, al dan niet gelijktijdig. Magris’ personages hebben een goed ontwikkeld oog voor hun plaats in het heden en hun eventuele toekomst. In het openingsverhaal “De portier” is dat de wil om op te gaan in de grote anonimiteit. Een succesvolle zakenman die het ineens beu is om beslissingen te nemen, opdrachten te geven, gezag te laten gelden stelt vast dat hij steeds minder te maken heeft met de persoon die hij was. ‘Hij verwijderde zich elke dag verder van dat individu, van dat abstracte zelf dat hem soms niet meer dan een neemgenoot leek (…); hij ontdeed zich stukje bij beetje van hem, zoals je je nette pak uittrekt en in de kast ophangt. Was dat het, ouder worden?’
Die vervreemding, de poging om de eigen identiteit los te laten en het zoeken naar een nieuwe eigenheid die geworteld blijft in verleden en regio, is een rode draad die door al de verhalen loopt. In “Muzieklessen” denkt de joodse maestro en conservatoriumdocent Salman Meierstein tijdens een van de lessen die hij aan een talentvolle jongeling geeft terug aan de oorlogsjaren, toen zijn vader er nog van overtuigd was dat het lidmaatschap van een fascistische jeugdgroepering de schade die zijn gezin kon oplopen zou beperken. Probeer als duidelijk herkenbare jood je identiteit maar eens neer te leggen als de overheid rassenwetten invoert die jouw ras, jouw identiteit viseren en ontkennen.
In het titelverhaal, het enige waarin een ik-figuur aan het woord is, is de tijd het tweede hoofdpersonage. In dit verhaal komt de filosofische kerngedachte, wat is tijd, manifest aan de oppervlakte. Tijdens een etentje na een lezing door de verteller, gaat het gesprek over vroeger en een van de tafelgenoten, een vrouw die zich met ‘onberispelijke bescheidenheid’ bij het gezelschap had gevoegd, merkt op dat zij en de verteller een gemeenschappelijke vrouwelijke kennis hebben. Die mededeling, die gepaard gaat met verbazing, twijfel, een gevoel van geluk en een hernieuwde kennismaking met een stille liefde, toen nog een meisje, uit het verleden, lijkt de werkelijkheid van de verteller te verplaatsen naar een circulaire tijd waarin alles al is geweest en weer terugkomt. Het zet de deur open naar een paar van de mooiste mijmeringen over tijd die op papier zijn gezet. ‘Eeuwig leven dus? Ja, maar hier en nu.’ ‘De waarheid kennen, beleven. Het leven dat echt is, authentiek, doortrokken van betekenis; dat ook beleefd wordt in de tijd, de tijd verlicht door een waarde die door niets of niemand kan worden vernietigd en ook niet wordt aangetast door het vallende zand in de zandloper, die meteen wordt omgedraaid en altijd weer vol is op het moment dat hij leeg leek. Altijd, betekent dat leven of sterven?’
Ook in ‘De prijs’ staat Serra, een schrijver, stil bij het vlieten van de tijd. Tijd is verandering en daar heeft hij het, als man die graag heeft dat ‘het leven regelmatig en eentonig verliep en zichzelf voortdurend uitwiste’, steeds lastiger mee. Hij schrijft daardoor zelf al jaren niet meer, want ‘het was tamelijk absurd om te bedenken dat er andere dingen waren geweest, vele andere dingen, en hoe die verloren waren gegaan’. Behalve dan de herinneringen aan zijn ouders, vroeger in Moldavië, aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog, en de horreur die daarna plaatsvond. Maar alles gaat voorbij, is de conclusie die Serra aan het eind van het verhaal trekt, een niet onbelangrijke eigenschap van tijd.
Het slotverhaal, “Exterieur Dag – Rosandravallei”, brengt een man op een filmset, waar zijn leven en dat van drie medestanders als verzetshelden wordt verfilmd. Magris brengt de botsing tussen herinnering en interpretatie subtiel aan het licht. Zijn hoofdpersonage leest het filmscript en vraagt zich gaandeweg af of wat hij leest echt wel over hem gaat. ‘Tijdlagen plaatsen zich tussen hem en zijn, hun verhaal van destijds; steeds blekere doorslagen van wat het origineel zou moeten zijn.’ Want ook dat is tijd: afstand en afgenomen zicht. Magris giet dit is vijf puntgave verhalen die geen antwoord bieden op de vraag wat tijd nu eigenlijk is, maar wel doen nadenken over het fenomeen tijd.
Martin Overheul
Redacteur Boekensite Gent