Licht op Lissabon

Nadat ze elkaar in Oost-Berlijn hadden leren kennen, woonden vertaler Harrie Lemmens en de Portugese fotografe Ana Carvalho in de jaren tachtig een tijdlang in Lissabon. In de jaren daarna keerden ze er telkens weer naar terug vanwege werk en saudade (het Portugese woord voor een mengeling van heimwee, weemoed en verlangen).

In Licht op Lissabon loopt Lemmens door zijn geliefde stad. Hij vertelt over de dingen die hij ziet en wat die aan geschiedenis en cultuur herbergen. Hij doet verslag van gesprekken op straat en in restaurants, citeert uit brieven aan vrienden en memoreert ontmoetingen met schrijvers. Zijn schrijvers, die hij veelvuldig aan het woord laat komen in een poging de ziel van deze parel aan de Taag te vangen.

Een literair verhalenboek voor iedereen die Lissabon van binnenuit wil leren kennen. Geïllustreerd met foto's van Ana Carvalho en inspirerende wandelroutes.

Fado, saudade, Pessoa, pastei de Belém, Benfica, namen die klinken als Portugese poëzie. Namen ook die onlosmakelijk verbonden zijn aan Lissabon, dat volgens de overlevering gesticht werd door de Griekse held Odysseus tijdens zijn lange tocht huiswaarts. Lisboa, een idyllisch aandoende stad vol huizen met oranje daken, gebouwd op zeven heuvels en uitkijkend op de majestueuze Taag, het vertrekpunt van menige ontdekkingsreis. Een stad om heel gemakkelijk verliefd op te worden, om verliefd op te blijven en om een leven lang van te houden. Die liefde kan in grote dingen zitten, zoals het overdonderend mooie Mosteiro dos Jerónimos, en in kleine dingen, zoals de Braziliaanse dichter Vinicius de Moraes schreef in zijn gedicht “De aarde in Lissabon beeft” (in 1969 werd de stad geraakt door een schok met de kracht van 7,9 op de schaal van Richter): ‘De aarde in Lissabon beeft / maar ter compensatie heeft / het een bont hemelplafond / en veel liefde op de grond.’

Liefde, dat is het woord dat “Licht op Lissabon” het meeste eer aandoet. Dit boek van schrijver-vertaler Harrie Lemmens, die werk vertaalde van literaire grootheden als Fernando Pessoa, José Saramago, António Lobo Antunes, Mário de SáCarneiro en Eça de Queiroz, is een waarachtige en ruimhartige liefdesverklaring van bijna 400 bladzijden dik. Lemmens toont zich hier een gulle verteller. Hij citeert kwistig uit brieven die hij schreef toen hij in Lissabon woonde, uit geschiedkundige werken, uit zijn talloze vertalingen – heerlijk, al die fragmenten uit bekende boeken en uit romans en gedichtenbundels die nog ontdekt moeten worden –, uit anekdotes die het gezicht van de stad van een levendige blos voorzien en uit officiële documenten. Dat alles verwerkt Lemmens tot een smakelijke cocktail die op papier de vorm aanneemt van acht stadswandelingen waarin hij de rol aanneemt van gids, causeur, dichter, toerist, stadsbewoner en (hartstochtelijk) minnaar. In het hoofd van de lezer neemt de cocktail effectief de vorm aan van een stevige wandeling (Lemmens start elk hoofdstuk met een korte samenvatting van wat de wandelende lezer te wachten staat, voorzien van een handige plattegrond) langs de stille getuigen van de oude grandeur van de stad én de nieuwe rijkdom.

Lemmens kijkt naar de geschiedenis van Lissabon, naar de verwoestende aardbeving in 1756 die de stad zowat van de aardbol veegde (Voltaire schreef er een lang gedicht over dat met deze regels begint:

‘O ongelukkige stervelingen, o deerniswekkende stad / o, vreselijk samentreffen van alle calamiteiten / Eeuwige inbeslagname door onoverkomelijke pijnen! / Gij mistastende filosofen die roept het is allemaal goed / Kom en aanschouw deze verschrikkelijke ruïnes / Deze brokstukken, rafelresten en ashopen / Vrouwen en kinderen op elkaar gestapeld / Hun armen en benen verspreid onder deze stenen.’), naar de jaren waarin de generaals het leven in Portugal bepaalden, naar de Anjerrevolutie, de magie van Amalia Rodriguez, het nieuwe Lissabon, de gewone mensen in de straat, de café- en restauranthouders en altijd en overal de muziek en de literatuur. In dat kijken zit veel mededogen, veel compassie, begrip en onbegrip, en de wil – of is het de hoop – te doorgronden wat Lissabon nu precies Lissabon maakt. ‘Langzaam begin ik ook door te dringen in wat de alma portuguesa, de Portugese ziel heet, het wereldbeeld, de manier van denken, de levenshouding. Een ziel die lijdt onder het feit dat ze niet elders is en dat ze is wat ze is. Een zeker fatalisme bepaalt veel.’

Houden van een stad wil ook zeggen dat je bereid bent naar haar littekens te kijken, dat je niet enkel haar gladde huid ziet maar ook de oneffenheden, de pukkels en de puitjes. Dat je die niet met de mantel der liefde bedekt, maar ze allemaal erkent, herkent, bij hun naam noemt en beziet voor wat ze zijn, een deel van een geheel waarvan je houdt. ‘Zoals alle grote steden kent ook Lissabon zijn wegwerpmensen, degenen die om wat voor reden dan ook zelf zijn afgehaakt of door de samenleving werden opgegeven. Overdag dolen ze rond, afwezig, bedelend, snaaiend. Ze dirigeren auto’s naar vrije plaatsen, raffelen halfluid litanieën af, tikken blind met stokken, tonen stompjes en uitstulpingen, mishandelen gitaar of trekzak, laten puppy’s in een mand meelij wekken, kijken boos of onderdanig. Op zoek naar een helpende hand, een opbeurend woord, wat geld of een shot.’ Die blik en die toon maken van “Licht op Lissabon” een boek dat met kop en schouders boven heel wat boeken uitsteekt die onder de noemer reisliteratuur vallen. Lemmens ziet veel, heel veel. Misschien ook omdat zijn echtgenote, de fotografe Ana Carvalho, met hem meekijkt. Haar foto’s, te vinden in het midden van het boek, sluiten naadloos aan op de klankkleur van Lemmens’ verhalen, zorgen voor extra pigment.

Pigment. Een stof die aan een basismateriaal wordt toegevoegd om kleur te geven. Maar ook een woord voor kruiden die een recept zijn specifieke smaak geven, die een maaltijd ruim boven de middelmaat uit kunnen tillen, pittiger of zoeter maakt. En een component dat verhalen over een stad voorziet van wat winkeliers ooit ‘een beetje meer’ noemden. Een beetje meer. Daar krijgen we heel wat van in dit boek, dat zich laat lezen als een liefdesbrief.

Martin Overheul

Redacteur Boekensite Gent