Boze geesten

Midden negentiende eeuw vermoordden terroristen in naam van de revolutie een verrader uit eigen gelederen. De 22-jarige Sergej Netsjajev slaagde er als enige in geruime tijd uit handen van de politie te blijven. Het was deze moord die Dostojevski inspireerde tot 'Boze geesten', zijn meest politieke roman. Als geen ander weet hij, met zijn meesterlijke karakteriseringen, de kwaadwillende revolutionairen naar het leven te tekenen. Het is ronduit ontluisterend hoe zij samenzweren om hun tegenstanders uit de weg te ruimen, terwijl zij te midden van excessief geweld zelf buiten schot weten te blijven.

In 'Boze geesten' laat Dostojevski zien hoe ver sommigen gaan om hun ideologie, hun politieke opvattingen, te verdedigen. Hij legt, niet zonder zwarte humor en ironie, nauwkeurig bloot tot welke buitensporigheden om het even welk fanatisme kan leiden. En waartoe dat leidt is ook tegenwoordig pijnlijk zichtbaar: van het fenomeen gewetensgevangene en terrorisme tot het regelrecht uitschakelen van politieke dissidenten, het is onverminderd relevant. Met 'Boze geesten' schreef Dostojevski kortom (helaas) een boek van alle tijden.

Uitgeverij Van Oorschoot uit Amsterdam houdt er sinds jaar en dag een bijzonder mooie verzameling Russisch literair werk op na. De liefhebber vindt er de grootste auteurs in terug: I.S.Toergenjev, Tsjechov, Tolstoy, Ivan Boenin, Pantovski, en vele anderen, tot en met Dokter Zjivago, van Boris Pasternak. Uiteraard ook alle boeken van Fjodor Dostojevski. Zijn‘Boze Geesten’, uit 1872, werd dit najaar in de frisse vertaling door Hans Leerink opnieuw uitgegeven. Een paar jaar terug publiceerde Uitgeverij Athenaeum hetzelfde werk onder de titel ‘Duivels’. Op deze boekensite vind je over die uitgave ook een recensie waar we iets dieper ingingen op het leven van Dostojevski zelf.

Dostojevski wordt nogal eens een profetische waarde toegedicht, zijn boeken geven meer inzicht tot wat uiteindelijk leidde tot de Russische Revolutie, en legden de vinger op de wonde als het ging over de aard en tekortkomingen van het communisme zoals dat in Rusland ontwikkelde. Zijn werk en thema’s blijven ook vandaag nog actueel: de verhouding tussen religie en ratio, het onderwerp misdaad, anarchisme en totalitarisme, gerechtelijke dwaling, nihilisme, waanzin, ontbinding en dood. Dostojevski verzet zich tegen de waanzin van de revolutionair, die als toegewijd mens, zonder emoties, zonder naam, slechts leeft voor een enkele gedachte en het enkel doel van de revolutie nastreeft.

Uitgangspunt in dit werk is de geschiedkundige realiteit van de 22-jarige ‘revolutionair’ Sergej Netsjajev. Hij vermoordde met enkele medestanders een vermeende verrader uit eigen rangen. Zelf slaagde hij erin lang onder te duiken en prat uit te komen voor de moord. In de ‘Boze Geesten’ is het de jonge student Sjigalev die op een bijeenkomst van de revolutionairen stelt dat het uitgangspunt van de onbeperkte vrijheid enkel kan leiden tot de onbeperkte dictatuur. Maar waarom zou je terugdeinzen voor ‘honderd miljoen hoofden’ vraagt Pjotr zich vervolgens af, ‘als bij de langzame papieren dweperijen het despotisme in iedere eeuw niet honderd maar vijfhonderd miljoen hoofden zal verslinden?’ Eenzelfde gedachtegang werd tot voor kort gehuldigd door Georg Lukács, de Hongaarse marxistische filosoof en literatuurcriticus, van Joodse komaf die zo terreur uit naam van het socialisme legitimeerde. Georg Lukács, welwezen, wordt tot vandaag als de filosofische  grondlegger van het vernieuwde westerse socialistische denken aanzien.’Alleen de kleur van het bloed kan de geschiedenis veranderen’.

Fjodor Dostojevski moet zelf hoog verbaasd geweest zijn, toen hij na vier jaar dwangarbeid in Siberië terugkeerde in de vervreemdende werkelijkheid van het Peterburgse stadsleven. Zijn veroordeling tot het strafkamp dankte hij aan zijn aanwezigheid op een bijeenkomst in 1849 van de utopisch-socialistische Petrajevski Cirkel, een revolutionaire groep die later een groots aanvalsplan zou bedenken tegen de bestaande orde. Het was uit die groep dat de historische figuur, Sergej Netsjajev, de ‘Cathechismus van een revolutionair’ schreef, die kenschetsend zou worden voor deze ‘Boze Geesten’, en het symbool voor deze roman over twee generaties die volledig van elkaar vervreemd zijn.

Het verhaal volgt de ontwikkelingen in een fictieve Russische stad die langzaam bezwijkt onder de invloed van een nieuwe generatie die zich geroepen voelt de verouderde structuren van het land om te keren.

Stepan Verchovenski, een hoogmoedige en verfijnde intellectueel belichaamt de oude wereld, met een traditie en culturele waarden die helemaal uit de mode geraken. Zijn zoon, Pjotr, lees Sergey Netsjavev, is een manipulatieve intrigant die Rusland op slinkse wijze in permanente chaos en ontworteling probeert te storten. Hun wereldbeeld botst en een afgrijselijk bloedbad is het gevolg. Net als Dostojevski worstelt Stephan Verovenski met de vraag hoe iets dat als een idealistische wereldverbeterende intentie begon, binnen een paar decennia is kunnen uitgroeien tot een goddeloze kracht die enkel uit is op destructie.

Zo gaat het boek over verantwoordelijkheid en de angst voor het vaderschap. Na een geschiedenis van meer dan 700 bladzijden, lukt het slechts één iemand deze angst te overwinnen. Het is de jonge Ivan Sjatov, die probeert te ontkomen aan de revolutionaire banden. Hij wordt bezocht door zijn vrouw Marja die hoogzwanger van een ander blijkt te zijn. Tijdens de geboorte wordt Sjatov overweldigd door het wonderlijke mysterie van de menselijke schepping. Sjatov neemt de verantwoordelijkheid tot het vaderschap, en opeens…is er een derde mens, een nieuwe geest,.. Het menselijke bestaan wordt heel even opgelicht tot iets hogers, een onverklaarbaar groot geheim. Dit is zijn zoon. De boze geesten zijn verdreven.. ware het niet dat, in de destructie van Dostojevski, dat Sjatov juist dan vermoord wordt.

Fjodor Doskojevski lezen is niet altijd even gemakkelijk. Het blijft Russische literatuur in zijn meest groteske en dramatische vorm. Ellenlange zinnen, uitweidingen, bedenkingen en verwarrend veel personages. Het midden 19-eeuwse politieke klimaat in Rusland is op zich al een verwarrende tijd, met verschillende ideologische stromingen, allerlei revolutionaire organisaties en een schimmige overheid die zelf de pedalen verliest. Dostojevski zelf beweegt zich al schrijvende in de nevelen van zijn tijd, als conservatief denker die niet veel opheeft met socialisme, liberalisme of anarchisme. Hij gooit al hun aanhangers op een grote hoop en schrijft ze af als nihilisten, voor hem gelijk aan boeven, criminelen en moordenaars. Als lezer wordt je meegenomen door het verhaal van de verteller, zelf een personage dat meestal aanwezig is, maar ook niet altijd. Wie de verteller is wordt pas op het einde van het boek duidelijk, tamelijk verwarrend wisselt deze dan nog van tijd, van het heden naar het verleden, altijd van op een zekere afstand en met voorkennis terzake. Vrouwelijke personages doen er feitelijk niet toe, er zijn ook regelmatige subcomplotjes en sfeeruitweidingen die niet bijdragen tot de essentie, maar het verhaal wel heel complex lezen maken. Vooral doorlezen is de boodschap, hoe verder het boek vordert, hoe interessanter de personages worden. Je zal met plezier onthouden hoe “Strawrogin’ bijvoorbeeld zijn biecht aflegt, en je vergeet nooit meer  personages als Sjatov, Stepàn Trofimovitsj en Krilov.

Een fervente lezer van Fjodor Dostojevski was Lenin. Zijn commentaar was iets korter dan deze recensie: “smerig maar geniaal”.

Koen E., huisrecensent